حسبه در شبه قارهحسبه در شبه قاره، به وضعیت حسبه در دو دوره حکومت آل‌بویه و حکومت سلجوقیان می‌پردازد. ۱ - وظیفه محتسبان در دوره آلبویهدر دوره آل‌بویه حکومت آل‌بویه ، وظیفه اصلی محتسبان در دو جنبه نظارت بر آداب و اخلاق مذهبی و نیز رسیدگی بر امور شهر و بازارها خلاصه می‌شد. ۲ - نایبان محتسبدر شهرهای بزرگ، مانند بغداد ، محتسب چندین نایب داشت که هریک در محله‌ای به کار مشغول بودند. [۱]
ابن‌کثیر، البدایة و النهایة، ج۱۱، ص۳۲۹، بیروت ۱۴۱۱/ ۱۹۹۰.
۳ - تفویض امور حسبه را به والیا میران بویهی ، با ارسال عهدنامه‌هایی ، امور حسبه را به والیان خود تفویض می‌کردند و گاه به‌طور مستقیم به فردی مسئولیت حسبه می‌دادند. [۲]
صاحب‌بن عباد، رسائل، ج۱، ص۴۶ـ۵۰، چاپ عبدالوهاب عزام و شوقی ضیف، قاهره ۱۳۶۶.
در دوره حکومت آل‌بویه بازارهای برده‌فروشی ، سکه‌خانه‌ها و طرازخانه‌ها اهمیت بیشتری پیدا کرده بودند و تقلب و فریب‌کاری و تدلیس موجب اختلال در نظم اجتماعی و اقتصادی می‌شد. در عهدنامه‌های دوره آل‌بویه حسبت مراکز مذکور، به‌سبب اهمیت آنها، در کنار امور حسبه یاد شده و در عمل مسئولانی غیر از محتسب داشته است. [۳]
صاحب‌بن عباد، رسائل، ج۱، ص۳۹ـ۴۱، چاپ عبدالوهاب عزام و شوقی ضیف، قاهره ۱۳۶۶.
۴ - انحطاط نهاد حسبه دوره آلبویهانحطاط نهاد حسبه در این دوره از زمانی شروع شد که معزالدوله دیلمی ، در ۳۵۰، منصب حسبه را به فروش گذاشت. [۴]
ابن‌خلّکان، وفیات الاعیان، ج۱، ص۴۰۶.
بدین‌سان، حسبه که از جایگاه مهمی برخوردار بود و بزرگان دین در صدر اسلام خود مباشر آن بودند، در این دوره با سهل‌انگاری و بی‌اعتنایی فرمانروایان و واگذاری این منصب به افراد نالایق، رو به سستی و ضعف گذاشت و مال‌اندوزان و رشوه‌گیران و فرصت‌طلبانِ چاپلوس را به طمع انداخت. [۵]
علی‌بن محمد ماوردی، الاحکام‌السلطانیة و الولایات الدینیة، ج۱، ص۴۱۳، چاپ خالد عبداللطیف السبع العلمی، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
۵ - اهمیت حسبه در دوره سلاجقهدر دوره سلاجقه بزرگ، حسبه بار دیگر اهمیت یافت، وحدت سیاسی و دینی در مملکت سلجوقیان ، برقراری نظام اداری متمرکز، سیاست مذهبی مبتنی بر گسترش عقاید اهل سنّت و مبارزه با شیعیان و بالاخره توجه به بازرگانی و رونق تجارت ، همگی در اهمیت یافتن نهاد حسبه و کار محتسبان مؤثر بود. خواجه نظام‌الملک [۶]
حسن‌بن علی نظام‌الملک، سیرالملوک (سیاست‌نامه)، ج۱، ص۵۶، چاپ هیوبرت دارک، تهران ۱۳۴۰ش.
از جایگاه مهم حسبه سخن گفته است، وی نسبت به محتسب دیدگاه اداری محض داشته و بیش‌تر بر ویژگی‌هایی چون شجاعت و هیبت در محتسب تأکید کرده است.
فرمان‌هایی از سنجر (حک: ۵۱۱ـ ۵۵۲)، مبنی بر انتصاب افراد به حسبت شهرهای گوناگون، در دست هست که اهمیت این کار را در دوره وی نشان می‌دهد. [۷]
علی‌بن احمد منتجب‌الدین بدیع، کتاب عتبةالکتبة: مجموعه مراسلات دیوان سلطان‌سنجر، ج۱، ص۸۲، چاپ محمد قزوینی‌و عباس اقبال‌آشتیانی، تهران۱۳۲۹ش.
۶ - تفکیک منصب حسبه از نهاد قضادر دوره پایانی عباسی نیز منصب حسبه از نهاد قضا کاملاً تفکیک نشده بود؛ از واگذاری هم‌زمان حسبت و قضا به برخی از افراد گزارش‌هایی وجود دارد. [۸]
ابن‌جوزی، المنتظم فی تاریخ الملوک و الامم، ج۱۷، ص۲۷۵ـ۲۷۷، چاپ محمد عبدالقادر عطا و مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲.
[۹]
احمدبن علی قلقشندی، صبح الاعشی فی صناعة الانشا، ج۱۰، ص۲۶۴، قاهره ۱۳۳۱ـ ۱۳۳۸/ ۱۹۱۳ـ ۱۹۲۰، چاپ افست ۱۳۸۳/۱۹۶۳.
[۱۰]
احمدبن علی قلقشندی، صبح الاعشی فی صناعة الانشا، ج۱۰، ص۲۷۴ـ۲۷۵، قاهره ۱۳۳۱ـ ۱۳۳۸/ ۱۹۱۳ـ ۱۹۲۰، چاپ افست ۱۳۸۳/۱۹۶۳.
به سبب تلاش‌های برخی شیعیان برای نفوذ در دستگاه خلافت ، یکی از وظایف محتسبان حنبلی در این دوره، مقابله با گسترش اندیشه‌های شیعی بود. [۱۱]
ابن‌جوزی، المنتظم فی تاریخ الملوک و الامم، ج۱۸، ص۱۵۹، چاپ محمد عبدالقادر عطا و مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲.
۷ - پانویس
۸ - منابعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «حسبه»، شماره۶۱۱۶. رده‌های این صفحه : پیشه ها | مقالات دانشنامه جهان اسلام
|